حدود 8ماه از آغاز جنبش‌های مردمی در منطقه می‌گذرد و با این حال، تمام داشته‌های دیپلماتیک ایران چند سفر و تماس کوتاه و اظهار نظر دیپلماتیک است. بر این اساس در میزگردی با حضور علاءالدین بروجردی (رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس)، جواد منصوری (مشاور سابق وزیر امور خارجه) و حسین شیخ‌الاسلام (قائم مقام پیشین دستگاه سیاست خارجی کشورمان) عملکرد دستگاه دیپلماسی در قبال تحولات منطقه را مورد بررسی قرار داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
- تحلیل شما از تحولات منطقه چیست؟
بروجردی: تحولاتی که در منطقه اتفاق افتاد پیچیدگی‌های خاص خودش را داشت و دارد و واقعیت این است که باید آن را جزو حوادث غیرمترقبه سیاسی دسته بندی کرد چون حتی کشورهای بزرگ و آمریکا نیز با آن همه دستگاه‌های عریض و طویل اطلاعاتی و سیاسی با بودجه‌های هنگفت هم نتوانسته بودند چنین تحولاتی را پیش‌بینی کنند. به‌هر حال این تحولات به دلایل متعدد و علی‌الخصوص نارضایتی مردم از حکومت‌هایی که غرق در فساد مالی بودند و به فقر جامعه و نیاز‌های مردم توجه نمی‌کردند ، رخ داد.
منصوری: منطقه خاورمیانه پس از مدتی که به‌نظر می‌رسید دوران سکون است و به ظاهر غرب توانسته بر کل منطقه حاکم شود و عوامل خود را در منطقه کاملا مستحکم کند، ناگهان با توفانی از حرکت‌های مردمی مواجه شد. واقعیت این است که پیش‌بینی آنچه امروز در خاورمیانه در حال رخ دادن است در سال گذشته تقریبا غیرممکن بود اما این اتفاق افتاد. دلایل وقوع آن هم مشخص است اما اینکه چگونه ناگهان این وضعیت به‌وجود آمد، جای سؤال دارد. از جمله دلایلی که می‌توان برای خیزش‌های مردمی در منطقه عنوان کرد این است که از حدود 40سال پیش و مشخصا پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آرام‌آرام اسلام سیاسی در منطقه نفوذ کرد و اسلام به‌عنوان یک الگو برای مبارزه و حکومت مطرح شد. به هرحال غرب امروز تلاش دارد این تحولات را مهار کند و اگر بتواند، بر آن سوار شود و آنها را به نفع خودش منحرف کند.
- نقش ایران در تحولات منطقه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
منصوری: ایران به‌طور مشخص، صرف‌نظر از ابعاد فکری و معنوی که در این قضیه قطعا نقش اول را دارد سعی میکند با هدایت جریان‌ها و کمک به ارتقای آگاهی و بینش این جنبش‌ها و همچنین افشای ماهیت عملکرد و اهداف غرب در منطقه کمک بزرگی به این جنبش‌ها بکند؛ همانطور که تاکنون هم انجام داده. به همین دلیل شاهد هستیم که به‌رغم همه تلاش‌های غرب، مجددا در هفته‌های اخیر شاهد اوج‌گیری موج جدیدی از اعتراضات هستیم و می‌بینیم که مردم در این کشورها یک گام به جلو آمدند و به صراحت بحث تشکیل حکومت اسلامی را مطرح کردند. ضمن اینکه ایران طبیعتا نمی‌تواند به‌طور مستقیم در این تحولات ورود پیدا کند اما غیرمستقیم با نمایندگان این مردم و کشور‌هایی که می‌توانند در این زمینه کمک کنند همکاری میکند.
بروجردی: با توجه به محدودیت‌هایی که ما به‌عنوان جمهوری اسلامی ایران به‌خصوص در جهان عرب داریم و حساسیت‌هایی که روی ما هست، عملکرد دستگاه دیپلماسی ما خوب بوده. توجه داشته باشید که در بسیاری از کشورها مانند مصر، یمن، لیبی و بحرین وضعیت عادی نیست و حتی امکان دریافت ویزا برای تردد و حضور و مذاکره مسئولین ما عملا وجود ندارد. با وجود این، وزیر خارجه تلاش خوبی در جهت برقراری ارتباط با دبیر‌کل سازمان ملل و اتحادیه اروپا و کشورهای منطقه انجام دادند. بنابراین محدودیت‌هایی که در صحنه عمل وجود داشته باعث شده تلاش‌های دستگاه دیپلماسی ما خیلی ملموس نباشد و نمود بیرونی نداشته باشد.
- این شرایط برای کشورهای دیگر هم وجود دارد اما به‌عنوان مثال وزیر امور خارجه ترکیه به همه این کشور‌هایی که نام بردید سفر داشته. ضمن اینکه بعضی مسئولین حتی موضع‌گیری شفافی هم نداشته‌اند.
بروجردی: چرا. در چندین نوبت هم سخنگوی وزارت امور خارجه و هم شخص وزیر و هم آقای احمدی‌نژاد مواضع خوبی گرفته‌اند.
منصوری: البته ما در 6ماه گذشته در دستگاه دیپلماسی‌مان افتی داشته‌ایم که نمی‌توان منکر آن شد؛ یعنی دقیقا در زمانی که ما باید در اوج فعالیت باشیم شاهد یک انفعالی در سیاست خارجی کشورمان هستیم.
در عین حال من فکر می‌کنم شاید یک مقدار هم درباره موفقیت‌های ترکیه اغراق می‌شود. شاید از روی بی‌اطلاعی یا احیانا برای اینکه دستگاه دیپلماسی ما را مورد انتقاد قرار دهند. چون ترکیه هم آنچنان پایگاه نیرومندی در منطقه ندارد و به‌خصوص اینکه مواضعی که گرفته یک مقدار باعث شده که مردم، خیلی از مواضع این کشور راضی نباشند.
شیخ‌الاسلام: شک نکنید که باید بیشتر و فعال‌تر این کار را انجام بدهند و تاکنون هم بیش از حد تعلل کرده‌اند. به هر حال همه کشورهای اسلامی وظیفه دارند همه تلاش‌شان را در راه کمک به موج اسلام‌خواهی ملت‌های منطقه انجام‌دهند.
- آقای منصوری، اشاره داشتید به افت دستگاه دیپلماسی ما ، علت این امر را چه می‌دانید؟
منصوری: تغییر وزیر امور خارجه در این خصوص تأثیر‌گذار بوده، ضمن اینکه متأسفانه سفارتخانه‌های ما هم در منطقه که باید نقش پررنگی می‌داشتند، تقریبا خالی است و درگیر شدن دولت به برخی مسائل داخلی و حاشیه‌ای هم سبب شده سفر‌های ما به منطقه به حداقل خودش برسد. شما ملاحظه می‌کنید که اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها به‌طور دائم به منطقه می‌آیند و به هرحال نظرات و اهداف خودشان را دنبال می‌کنند ولی ما به دلایلی که ذکر شد چندان موفق نبودیم.
- آقای شیخ‌الاسلام، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس ایران را به دخالت در امور داخلی خودشان متهم می‌کنند.
شیخ‌الاسلام: به‌نظر من می‌خواهند برای سرکوب معترضان داخلی بهانه بتراشند وگرنه ما چه دخالتی در امور داخلی آنها داشته‌ایم؟ اینکه ایران می‌گوید به کشتار مردم بی‌دفاع پایان دهید دخالت است یا حضور نظامیان عربستان در خاک بحرین و همدستی آنان با نیروهای آل خلیفه در سرکوب غیرنظامیان و حضور سریالی مقامات کاخ سفید در این کشورها؟ بله. مردم بحرین ایران را دوست دارند و استقلال ایران و انقلاب ایران برای آنان جذاب و رشک‌برانگیز است. اما این موضوع به معنای دخالت ایران نیست و نباید ایران انرژی خودش را صرف پاسخگویی به این اتهامات کند.
- آقای احمدی‌نژاد در جایی گفتند که پیچیدگی تحولات منطقه باعث سردرگمی ما شده. نظر شما چیست؟
منصوری: البته این مسئله برای همه یکسان بوده. به هر حال این یک واقعیت است که این اتفاقات حالت انفجاری داشته و قابل پیش‌بینی نیست. اما همه در برابر یک شرایط ناگهانی و پیش‌بینی نشده قرار گرفتند و تنها مختص ایران نیست. اما آنها به‌دلیل آمادگی‌ها و کادر مجربی که داشتند سریع خودشان را جمع کردند و وارد صحنه شدند و سعی کردند به نوعی منافع خودشان را تأمین کنند. شما ملاحظه می‌فرمایید که در همین 6 ماه وزیر امور خارجه آمریکا 3 بار به قاهره رفته. به تونس و عربستان هم همینطور. یا معاون وزیر امور خارجه این کشور سفرهایی به یمن داشته؛ یعنی بیش از 50مورد سفر از اروپا و آمریکا به منطقه صورت گرفته است.
- آقای بروجردی، شما در مقاطعی انتقاداتی به عملکرد دستگاه دیپلماسی کشور داشتید و دولت را به انفعال درخصوص تحولات منطقه متهم کردید. ظاهرا الان نظر دیگری دارید. درست است؟
بروجردی: آن انتقادات مربوط به اوایل بود که ابعاد مختلف کار خیلی روشن نبود و ما هم در جلسات مختلف با مسئولین وزارت خارجه که صحبت می‌کردیم انتقاد داشتیم که دولت عملکرد فعالی ندارد ولی امروز شاهد تلاش خیلی بیشتری هستیم و وضعیت نسبت به گذشته به شکل محسوسی تغییر کرده.
- منظورتان سفر‌های آقای صالحی است؟
بروجردی: هم سفر‌ها، هم تماس‌های تلفنی و هم مشورت با کشورهای منطقه. در هر صورت با وجود مجموعه محدودیت‌هایی که با آنها مواجه هستیم این تلاش‌ها قابل توجه هستند.
- آقای منصوری، شما این موضوع را که محدودیت‌ها باعث شده دستگاه دیپلماسی نتواند فعالیت مناسبی داشته باشد، قبول دارید؟
منصوری: یک مقداری این‌طوری هست اما ما با بعضی کشورهای دیگری هم که می‌توانستند تأثیر‌گذار باشند، ارتباط خوبی نتوانستیم بگیریم.ضمن اینکه سفارت‌های ما هم می‌توانستند نقش پر‌رنگ‌تری داشته باشند اما آن‌گونه که باید عمل نکرده‌اند.
شیخ‌الاسلام: من هم معتقدم ایران باید فعال‌تر برخورد می‌کرد.
- مثلا چه اقدامی باید انجام می‌داد؟
شیخ‌الاسلام: باید از طریق سازمان‌های بین‌المللی و حضور فعال در رفت‌وآمدهای منطقه‌ای پویایی بیشتری از خودمان نشان می‌دادیم.
- دستاورد‌های سفر‌های منطقه‌ای که آقای صالحی انجام دادند چه بود؟
منصوری: در جمع‌بندی که از این سفر‌ها شد نتیجه مثبتی به دست نیامد. حتی گفته می‌شد این سفر‌ها با هدف کاهش تنش انجام شده اما در هر حال در این زمینه هم نتیجه ملموسی دیده نمی‌شود. یعنی من ندیدم که الان روابط ما با کویت یا امارات به شرایط بهتری رسیده باشد.
بروجردی: البته خود موضع‌گیری‌های جمهوری اسلامی ایران در آغاز کار و در رأس آن مقام معظم رهبری بسیار تأثیر‌گذار بود و به‌دنبال آن هم ما شاهد موضع گیری‌های متعدد مجلس و وزارت امور خارجه بودیم در روحیه مردم منطقه تأثیرات مثبتی داشته و آنها احساس کردند که به هر حال یک نظام انقلابی مانند جمهوری اسلامی ایران حامی آنها در این حرکت مهم و تاریخ‌ساز است.
- اما یکی از انتقاداتی که به شخص آقای رئیس‌جمهور مطرح می‌کنند این است که ایشان در قبال حوادث برخی کشورها اظهار نظر صریحی نداشته‌اند.
بروجردی: بله این ایراد اوایل به ایشان وارد بوده اما الان بهتر شده.
- ممکن است مثال بزنید؟
بروجردی: این موضوع باز بر‌می‌گردد به محدودیت‌هایی که عرض کردم.
- یعنی مجلس این محدودیت‌ها را در بیان مواضع نداشت؟
بروجردی: چرا. اتفاقا به‌دلیل مواضع صریح ما در مجلس، شورای همکاری خلیج‌فارس جلسه تشکیل داد و علیه ما موضع گرفت.
- اما شورای همکاری خلیج‌فارس هیچ وقت با ما رابطه خوبی نداشته!
بروجردی: می‌خواهم بگویم آنقدر به اظهارات ما حساس شدند که علیه ما موضع‌گیری کردند.
- آیا انتظار ملت‌های منطقه از ایران برآورده شد؟
بروجردی: مواضع مقام معظم رهبری و جلسات، مواضع و بیانیه‌های مجلس همه در راستای حمایت از مردم منطقه بوده.
- بله اما ما درباره عملکرد دولت بحث می‌کنیم.
بروجردی: دستگاه دیپلماسی کشور معذورات خودش را دارد و نمی‌توانند با آزادی‌ای که نمایندگان مجلس دارند موضع‌گیری کنند. بالاخره یک چهارچوب تعریف شده‌ای در عرف بین‌الملل وجود دارد که دولت را با مجلس متفاوت میکند.
- آیا برنامه مدونی برای نقش آفرینی بیشتر و حمایت از جنبش‌های مردمی در وزارت امور خارجه وجود دارد؟
بروجردی: راهبرد نظام حمایت از مردم‌سالاری دینی و حرکت‌های ضد‌استکباری و ضد‌آمریکایی در منطقه است.
منصوری: به‌نظر من چون اتفاقات خیلی ناگهانی و غیرمنتظره بوده برنامه‌ای هم تنظیم نشده بوده ولی الان بیشتر سعی می‌شود با روشنگری و افشا‌گری و ارتقای سطح آگاهی‌های مردم و تا حدی هم با ارتباطات دیپلماتیک جبران شود اما در عین حال بنده از وجود طرحی مدون اطلاع ندارم.
- مذاکره ایران و عربستان را در شرایط کنونی مفید می‌دانید یا خیر؟ این مذاکره با چه هدفی مطرح می‌شود؟
بروجردی: دو مسئله وجود دارد. مسئله رفتن به عربستان که ما در مجلس با آن مخالفت کردیم با مذاکره با عربستان که ممکن است در جای دیگری اتفاق بیفتد باید از هم تفکیک شوند. ما برای مذاکره با عربستان شرط خروج از بحرین را اعلام کرده‌ایم و این شرط همچنان به قوت خود باقی است. اما در هر صورت ما با عربستان روابط رسمی داریم و دو طرف دارای نمایندگان رسمی در خاک یکدیگر هستند و تعداد زیادی از زائران ایرانی به مکه و مدینه مشرف می‌شوند و همه اینها الزاماتی برای دو طرف ایجاد میکند که ما با عربستان رابطه و مذاکره داشته باشیم.
منصوری: به‌نظر من ما ابتدای تحولات، یک مقدار در محاسباتمان غیرواقع بینانه عمل کردیم و تصورمان این بود که این جنبش‌ها به سرعت پیروز می‌شوند و خیلی راحت با ما ارتباط برقرار می‌کنند و ما می‌توانیم به سرعت به نتایج مطلوب خودمان برسیم. در حالی که این طور نیست و من مطمئن هستم این جریان یک دوره طولانی در پیش خواهد داشت. به‌دلیل اینکه مسئله خیلی مهمی است. سقوط دیکتاتور‌های وابسته به غرب کار ساده‌ای نیست و مستلزم صرف وقت و تلاش و همت زیادی است.
